De Utrechtse stadsverdediging

Kort na 1122 begonnen de inwoners met het graven van de singel als verdedigingsgracht rondom de nieuwe stad. Met de aarde die vrijkwam maakten ze aan de stadskant een wal. Daar bovenop kwam op veel plaatsen een muur te staan. Die maakten ze van blokken vulkanische tufsteen uit de Duitse Eifel. Rondom de stad kwamen zo’n 12 grote tufstenen torens van zo’n 25 meter hoog. Enkele torens hadden een afsluitbare onderdoorgang en vormden zo de eerste stadspoorten.

Eind 12e eeuw was de eerste stadsverdediging waarschijnlijk grotendeels klaar. Al lijkt het erop dat de noordzijde van de stad eerst alleen door een paar vierkante torens werd bewaakt. Daar zijn door archeologen namelijk geen sporen van een aarden wal met een muur gevonden. Kwam dat misschien doordat aan die kant de stadsgrens nog onduidelijk was? Tot 1122 stroomde aan de noordkant namelijk de Vecht en uit archeologisch onderzoek blijkt dat de rivier daar in de 12e eeuw nog tientallen meters naar het noorden opschoof.

Aan het eind van de 12e eeuw werd het maken van baksteen opnieuw uitgevonden. En dat was al snel terug te zien in de stadsmuur. In de beginfase waren de bakstenen nog vrij groot, zodat ze samen met de bestaande tufstenen blokken door elkaar heen konden worden gebruikt. Na 1250 werden nieuwe stadsmuren en torens helemaal van baksteen gebouwd.

Dat er zoveel geld in de Utrechtse stadsverdediging werd geïnvesteerd, kwam doordat mogelijke vijanden nooit ver weg waren. Het Hollandse IJsselstein – dé aartsvijand van Utrecht in de late middeleeuwen – lag zelfs op nog geen 10 kilometer van de Tolsteegpoort vandaan.

Dat er altijd gevaar op de loer lag, werd duidelijk in de zomer van 1345. Graaf Willem IV van Holland belegerde Utrecht toen met zo’n 30.000 man. De Hollanders hadden ook nog eens 13 grote slingerblijden. Dat waren wapentuigen waarmee ze grote stenen konden wegwerpen. Ook maakten ze gebruik van een paar stormrammen en veel andere wapens.

Vanaf 1304 waren de 21 gilden verantwoordelijk voor de bewaking van de stad. De gilden waren de beroepsorganisaties van Utrecht. Aangezien elke burger lid moest zijn van een gilde, waren het dus de Utrechters zelf die de stad bewaakten en verdedigden. Elk gilde kreeg een deel – een zogeheten gildeslag - van de stadsverdediging toegewezen. Al kwam het ook voor dat twee kleine gilden 1 gildeslag samen verdedigden. De gilden waren naast de bewaking ook verantwoordelijk voor het onderhoud van de torens en muren binnen de toegewezen gildeslag. Ook moesten zij zorgen dat het bijbehorende deel van de singel diep genoeg bleef.

De stadspoorten vielen direct onder de verantwoordelijkheid van het stadsbestuur. Wel werden enkele poorten door de gilden gebruikt als wachtlokaal. Dat gold in elk geval voor de Catharijnepoort en de oostelijke Tolsteegpoort, die in 1498 op een lijst van 12 officiële wachtlokalen stonden. De andere wachtlokalen op de lijst waren: de Bollaertstoren, de Viskoperstoren, het Louwerspoortje, de Plompetoren, de Boterliedentoren, de Hactentoren, de Steenbikkerstoren, het Sint-Servaashek, de Tolsteegpoort oost, de Bijlhouwerstoren en de Smeetoren.

Nog voordat Vredenburg in 1535 min of meer klaar was, begon men ook aan de vernieuwing van de noordelijke stadsommuring. Tussen 1532 en 1542 verrezen daar 7 zogeheten rondelen. Dat waren grote, stevige halfronde torens waar met kanonnen vanaf kon worden geschoten. En dan vooral langs de muren zelf. Met dit zogeheten flankvuur kon men namelijk vlak over het grachtwater schieten, zodat vijandige vlotten en bootjes die probeerden de singel over te steken de volle laag kregen.

Rond diezelfde tijd verlaagde men ook de stadsmuur met zo’n 2 meter. Aan de binnenzijde kwam een aarden wal van enkele meters breed en hoog. Mocht de bakstenen muur het tijdens een belegering begeven, dan bood de aarden wal dus nog altijd bescherming.

In de 17de eeuw raakten de muren en torens steeds meer in verval. Na 1600 werden veel bomen geplant op de wal en aan de overkant van de stadsbuitengracht. Daardoor waren de gebieden die de kanonnen konden beschieten (schootsvelden) niet meer vrij. Slechts af en toe werd er nog een vernieuwing doorgevoerd. Zoals de bouw van een nieuwe Catharijnepoort in 1625 en de Wittenvrouwenpoort in 1649. Maar vanaf het midden van de 17e eeuw zag de omwalling er steeds meer uit als een park dan als een militaire zone.