Rond het Nicolaaskerkhof

Al in de 11e eeuw woonden er mensen in het zuidelijke deel van de Utrechtse binnenstad. Lees meer over dit stukje geschiedenis.

Rivieren zijn niet weg te denken uit het Utrechtse verleden. Zonder de Rijn en de Vecht hadden de Romeinen nooit een fort gebouwd op het huidige Domplein. De Angelsaksische zendeling Willibrord had dan ook nooit een geestelijk centrum gesticht in het voormalige legerkamp aan het einde van de 7e eeuw. En ook de handel in het middeleeuwse Utrecht had een stuk minder geweest. Kortom, zonder de grote rivieren was Utrecht nooit geworden wat het is.

Toch zijn er nog veel vragen over waar die rivieren nu precies stroomden. Op veel plaatsen zijn sporen van rivierbeddingen gevonden. Maar het is moeilijk om deze puzzelstukken goed in elkaar te passen. De tientallen rivierwaarnemingen die tijdens archeologisch onderzoek in Utrecht zijn gedaan, vertellen ons meer.

Splitsing van Rijn en Vecht

Hoeveel onzekerheid er ook is over de Utrechtse rivieren, het is duidelijk dat de Nicolaaskerk lange tijd aan de Rijn heeft gelegen. Archeologen gingen er in de jaren 80 van de vorige eeuw nog vanuit dat de meest zuidelijke bocht van de Oudegracht ooit een oude rivierbocht van de Rijn was. Deze bocht ligt ter hoogte van de Twijnstraat. Maar onderzoek wees uit dat de loop waarschijnlijk meer naar het zuidoosten lag. Op de plaats waar tegenwoordig het zuidelijke deel van de singel is. Ongeveer op diezelfde plek, splitste de Vecht zich af van de Rijn. Dat is iets ten zuidoosten van het Nicolaaskerkhof. Na een grote, ruime bocht, kwam de rivier iets ten noorden van de binnenstad weer uit. Daarna verdween de rivier al slingerend naar het noorden.

Wonen rond het Nicolaaskerkhof

Het hoger gelegen gebied vlakbij deze riviersplitsing, was een goede plek om te wonen. Maar we weten niet wanneer de eerste mensen op of rondom het Nicolaaskerkhof woonden. In de omgeving dichtbij zijn wel sporen uit de Romeinse tijd gevonden. Bijvoorbeeld bij de Eligenstraat, de Vrouwjuttenhof en bij de Oosterkade. Misschien was dit ook het geval op of rondom het Nicolaaskerkhof.

Eeuwen later was er in ieder geval een nederzetting met waarschijnlijk een agrarisch karakter. Tot wanneer die bewoning teruggaat, weten we niet. Maar de nederzetting was er al voor het jaar 1122. In dat jaar kreeg Utrecht stadsrechten en konden de inwoners beginnen met het aanleggen van de stadsbuitengracht. Iets eerder al, rond 1100, werd de Nicolaaskerk gebouwd, 1 van de 4 middeleeuwse parochiekerken van Utrecht.

Utrecht verdedigd

Op verschillende plaatsen ten zuiden van het Nicolaaskerkhof vonden ze in de afgelopen jaren resten van de Utrechtse stadsverdediging. En dan met name een bakstenen stadsmuur uit de 13e en 14e eeuw. Deze muur was ongeveer 9 meter hoog. Vanaf de 15e eeuw bleek deze muur vrij kwetsbaar voor kanonsvuur. Want al duurde het soms enkele dagen, uiteindelijk bezweek elke bakstenen muur onder het geweld van de zware kanonskogels. Om een beter antwoord te geven op dit nieuwe wapen, verlaagden ze de Utrechtse stadsmuur in de 16e eeuw en verstevigden ze hem met een aarden wal aan de binnenkant. Als de bakstenen muur dan niet sterk genoeg was, kon deze aarden wal altijd de kogels opvangen.

Het zuidelijk deel van de stad was erg kwetsbaar voor aanvallen, omdat daar belangrijke water- en landwegen bij elkaar kwamen. Daarom bouwden ze naast de verlaagde en verstevigde muur ook een nieuwe, meer stevige Tolsteegpoort. Ook kwamen er 3 bastions in het water te liggen. Dat is een uitstekende punt in de stadsmuur. Van daaruit konden ze langs de stadsmuren kanonnen afvuren. Dit waren de bastions Sterrenburg, Manenburg en Zonnenburg.

Middeleeuws straatje

In 2000 bleek tijdens bouwhistorisch onderzoek dat het bastion Zonnenburg nog in bijna originele staat verkeert. Dat is uniek in Europa. Ook van het bastion Manenburg dichtbij het Nicolaaskerkhof is nog een belangrijk deel bewaard gebleven. Bijvoorbeeld de kazemat: de ruimte waar de kanonnen stonden.

In de 19e eeuw braken ze de stadsverdediging af en toverden hem om in een prachtig plantsoen. Soms komt nog even dat middeleeuwse stadsverleden aan de oppervlakte. Zoals in 2004 toen we bij de Wijde Doelen een middeleeuws straatje blootlegden. Dat liep in de 14e eeuw langs de stadsmuur. In 1543 verdween het straatje toen de oude muur door een nieuwe muur met aarden wal werd vervangen. Vervolgens vonden archeologen het 460 jaar later weer terug.

Hulp en contact Erfgoed

Telefoon

14 030

E-mail

erfgoed@utrecht.nl