Kanunniken te paard?
Van 2004 tot 2006 deden archeologen onderzoek langs de weg Hogeweide, net ten westen van de A2. De weg is vermoedelijk bijna 1000 jaar geleden aangelegd. De twee boerderijen die nu nog langs de Hogeweide staan werden gebouwd rond 1900, maar hun voorlopers zijn veel ouder. Al in de middeleeuwen stonden hier enkele boerderijen.
Langs de weg Hogeweide stonden al vanaf de 11e eeuw boerderijen. Ze lagen op grond die in bezit was van drie Utrechtse kapittels. Dit waren gemeenschappen van geestelijken (kanunniken) die wel de gelofte van gehoorzaamheid en kuisheid hadden afgelegd, maar niet die van armoede. Bij hun oprichting had de Utrechtse bisschop de kapittels landerijen en grote stukken woeste grond geschonken. De kapittels lieten deze gebieden ontginnen zodat de grond geschikt werd voor landbouw. Met de opbrengst uit de pacht van deze gronden verzamelden de kapittels grote rijkdom.
Grote boerderijen
De kanunniken bestuurden hun landerijen vanuit zogenaamde kapitteluithoven, die meestal bestonden uit een grote boerderij. Tijdens het onderzoek langs de Hogeweide vonden archeologen overblijfselen van boerderijen, hooibergen en schuren uit de 11e tot in de 20e eeuw. Enkele boerderijen zijn opvallend groot en luxe uitgevoerd. Mogelijk waren dit boerderijen van een kapittel. De archeologen waren nieuwsgierig en hadden vragen over de vondsten. Hoe rijk waren de bewoners van deze boerderijen? En waren zij van een hogere sociale klassen dan de buren?
Weinig luxe
Uit het aardewerk bleek dat er geen sprake was van rijkdom en luxe. Wel waren er enkele metaalvondsten die opvielen: een balansje en het huis van een zogenaamd sluitgewicht. Een sluitgewicht werd gebruikt voor het afwegen van goud en zilver, mogelijk pachtopbrengsten. Daarnaast werd een zeldzame bronzen gesp met de afbeelding van een fabeldier aangetroffen. Toch verschilt het merendeel van de metalen voorwerpen niet van wat archeologen doorgaans op andere middeleeuwse boerenervenvinden.
Middeleeuwse paardenfarms
Het dierlijke botmateriaal dat archeologen vonden is wel opvallend. Ze vonden namelijk een grote hoeveelheid paardenresten. Zo'n 22% van de botten op de erven langs de Hogeweide bleek afkomstig van paarden, terwijl dit percentage bij andere middeleeuwse boerderijen gemiddeld ongeveer 10% is. Volgens schattingen ligt de verhouding tussen paarden en runderen in de late middeleeuwen rond de 1:3. Op de boerderijen langs de Hogeweide liepen bijna evenveel paarden als koeien rond. Daar komt bij dat de paarden van de Hogeweide aanzienlijk groter waren dan op andere archeologische vindplaatsen. Paarden waren waarschijnlijk de belangrijkste dieren op de Hogeweide boerderijen. Het duidt erop dat hun eigenaren een behoorlijk aanzien hadden.
Zwaar werk
De aanwezigheid van paarden bleek ook uit de vondst van vele hoefijzers, bitten en beslagstukken voor paardentuig. Ook vonden archeologen zeldzame stijgbeugels en riemverdelers. Een opvallend voorwerp is een bronzen berenkopje, dat vermoedelijk als versiering van een stijgbeugel diende. Het belang van paarden voor de boeren langs de Hogeweide blijkt ook uit de vondst van vier zogenaamde Cunera-insignes uit Rhenen afkomstig uit de tweede helft van de 15e eeuw. Deze Cunera-insignes namen de bewoners mee van hun bedevaartsreis. Het was mogelijk geen toeval dat Cunera met name bekend stond als beschermheilige van het vee, vooral van paarden. Deze bescherming van hogerhand wil niet zeggen dat alle paarden een makkelijk leven hebben geleid. Minstens één dier leed aan sterk gevorderde spat, een pijnlijke aandoening veroorzaakt door overbelasting. De aan elkaar gegroeide eerste en tweede teenkoot laten zien dat dit dier een groot deel van zijn leven stram, kreupel en met grote pijnen moet hebben doorgebracht.
Of de gevonden boerderijen inderdaad kapittelhoven zijn geweest, is niet met zekerheid te zeggen. Vooral het grote aantal paarden is uitzonderlijk. Vermoedelijk werden deze dieren ingezet voor werkzaamheden op het land. Zo droegen ze bij aan de voedselvoorziening voor de groeiende bevolking binnen de Utrechtse stadsmuren.
Lees de hele rapportage over dit onderzoek Boeren langs de Hogeweide | Gemeente Utrecht - Erfgoed