De bouw van de Domtoren

In 1254 begon men met de bouw van de gotische Domkerk. De toenmalige Utrechtse bisschop Hendrik van Vianden mocht de 1^e steen leggen. Maar de eigenaar en opdrachtgever van de nieuwe kathedraal was het Utrechtse Domkapittel. Dat was een gemeenschap van 40 hoogopgeleide geestelijken, kanunniken genoemd, die hun dagen vooral vulden met bidden. De kanunniken van de Dom hielden hun erediensten in het koor van de Utrechtse Dom, de kathedraal van het bisdom Utrecht. De romaanse Dom werd blijkbaar oud of ouderwets gevonden, vandaar dat er een nieuwe gotische gebouwd moest worden.

Vergeleken met hun romaanse voorgangers waren laatmiddeleeuwse gotische kerken heel hoog en open. Dat is goed te zien op de afbeelding: een reconstructie van een doorsnede van het oorspronkelijke ontwerp van de Utrechtse Dom (zie afbeelding 2).

Misschien had de bouw van de toren ook te maken met een ordinaire burenruzie. De geestelijken van het naastgelegen kapittel van Oudmunster voelden zich in die tijd mogelijk wat gekleineerd door de heren van de Dom. Samen behoorden ze tot de oudste geestelijke instellingen van Utrecht, maar juist in deze jaren vonden de heren van de Dom zichzelf belangrijker dan die van Oudmunster. Als reactie daarop eisten de kanunniken van Oudmunster dat hun toegangspad naar een huis aan de noordzijde van de Dom open zou blijven. Dat had grote gevolgen voor het bouwplan van de gotische Dom, dat daarvoor ingrijpend moest worden aangepast. In dat nieuwe ontwerp kwam aan de westzijde van de kathedraal een opvallend hoge, losstaande toren te staan: de Domtoren. Tussen de toren en het schip van de Dom zou een strook van enkele meters breed openblijven, zodat de heren van Oudmunster zo naar het eerdergenoemde huis konden blijven gaan.

Volgens het aangepaste bouwplan van rond 1320 zou de Domtoren niet tegen het schip worden aangebouwd. Pas rond 1484 besloot men alsnog een brugkapel te bouwen die toren en kerk verbond (zie afbeelding 5). Al bleef er ook toen een onderdoorgang open.

Volgens het ontwerp van bouwmeester Jan van Henegouwen zou de nieuwe toren maar liefst 126 meter hoog worden. De toren had een onderdoorgang die uitkwam bij de westelijke hoofdingang van de kathedraal. Direct boven de onderdoorgang kwam een kapel die gewijd zou worden aan de aartsengel Michaël. Daarboven was de woning van de torenkoster gepland en nog hoger moest een enorme klokkenstoel met luidklokken komen. De indrukwekkende toren kreeg een hoge open achthoekige lantaarn die zou worden afgesloten door een hoge opengewerkte spits.

De Domtoren was als een losstaande toren ontworpen (zie afbeelding 6). De oostzijde was in dat eerste ontwerp waarschijnlijk dan ook mooi afgewerkt met heiligenbeelden in natuurstenen nissen en andere versieringen.

De Domtoren was niets anders dan een machtssymbool van de heren van de Dom. Al zouden al tijdens de bouw ook de burgers en de overige geestelijken van de stad er trots op zijn. Toch waren er ook toen al kritische geluiden te horen. Zo schreef theoloog en Domkanunnik Geert Groote (1340-1384) een stuk waarin hij zich afvroeg wat het nut was van de enorme toren. Die kwam naar zijn idee alleen maar voort uit de ijdelheid en de praalzucht van de geestelijken en was absoluut geen eerbetoon aan God. Het benodigde geld had volgens hem dan ook beter aan de armen gegeven kunnen worden. In zijn afkeuring vond hij echter weinig medestanders. Daarom durfde hij uiteindelijk zijn stuk niet eens naar buiten te brengen.

Geert Groote had gelijk dat een groot deel van de Domtoren alleen maar overbodige versiering was. Zo hadden de hoge achtkantige lantaarn en de nooit gebouwde hoge open spits geen echte functie (zie afbeelding 7).

Na 1328 stak de onaffe torenstomp jarenlang boven de huizen van de stad uit. Om aan te geven wanneer de eredienst in de kathedraal begon, was er een tijdelijke klokkenstoel met 2 klokken bovenop gezet.

Pas rond 1345 zou de bouw van de toren weer worden hervat. Als eerste bouwde men toen de boven de Michaëlskapel gelegen torenkosterswoning. Die koster was belangrijk omdat hij in die tijd niet alleen de toren onderhield maar ook de klokken luidde. Mogelijk ging hij er daarom al tijdens de bouw van de Domtoren wonen, dus direct nadat de woning rond 1350 gereed was.

De eerste officiële klokkenstoel van de Domtoren was een grote houten toren die bovenop het eerste vierkant stond (zie afbeelding 9).

Toen de woning klaar was, begon men aan de grote klokkenstoel waar de klokken van de Domtoren in kwamen te hangen. Dat was eigenlijk een grote houten toren, die stond op het onderste vierkant. De timmerlieden maakten de constructie eerst beneden op maat, waarna hij weer uit elkaar werd gehaald en in stukken omhoog getakeld. Dankzij speciale aangebrachte merktekens kon hij daar weer in elkaar worden gezet. Vervolgens werden de bronzen klokken omhoog gehesen en geplaatst. Pas nadat de klokkenstoel helemaal klaar was, werden de dikke muren van het tweede vierkant eromheen opgemetseld.

De Domtoren rond 1356. De klokkenstoel is al grotendeels achter de muren van het tweede vierkant verdwenen (zie afbeelding 10).

Rond 1360 was het tweede vierkant helemaal klaar. Rond die tijd vertrok Godijn van Dormael weer, waarna bouwmeester Jan van den Doem werd aangesteld. Hij mocht de bouw van de grote open achtkantige lantaarn begeleiden. Tijdens een zeer zware storm in januari 1362 raakte de nog in aanbouw zijnde toren waarschijnlijk beschadigd. Daardoor was het te riskant om de hoge natuurstenen spits er nog bovenop te gaan zetten. Jan van der Doem paste daarop het ontwerp aan en verving de hoge spits door een veel lagere houten kap.

Rond 1365 paste men het oorspronkelijke ontwerp van de toren aan. In plaats van een hoge open spits kreeg de toren een veel lagere houten kap met daaronder een stenen gewelf (zie afbeelding 12).