Vleutense zwaard
Bij het uitbaggeren van de Bijleveld in Vleuten is een middeleeuws zwaard gevonden.
Een middeleeuws zwaard
Een aannemer vond dit middeleeuwse zwaard in 2008 bij het aanleggen van kabels en leidingen in een weiland langs de Bijleveld in Vleuten. Deze sloot in de buurt van kasteel De Haar is een aftakking van de hoofdtak van de Oude Rijn. Waarschijnlijk is het wapen kort daarvoor tijdens het baggeren ongemerkt omhooggekomen. De vinder had waarschijnlijk geen idee hoe bijzonder het zwaard was. Hij nam het mee naar zijn werkplaats. Daar borg hij het op en vergat het daarna.
Toen de aannemer in de zomer van 2021 zijn werkplaats opruimde, kwam het zwaard weer tevoorschijn. Hij besloot de vondst alsnog te melden bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in Amersfoort. De medewerkers herkenden direct de grote historische waarde van het zwaard. Daarna besloot de vinder het voorwerp aan de Rijksdienst te geven. Enkele weken later kwam het zwaard in bezit van de gemeente Utrecht.
De staat van het zwaard
Het ijzeren zwaard verkeerde in goede staat en had nog een pareerstang (een metalen stang die gebruikt werd om het wapen van de tegenstander op te vangen) en zwaardknop (ook wel 'pommel' genoemd). Wel was er in de jaren in de werkplaats van de aannemer een dikke laag roest ontstaan. Die moest worden verwijderd om verdere achteruitgang te voorkomen. Daarbij was het moeilijk om de houtresten van de houten schede die op het blad en de angel waren achtergebleven niet te verwijderen. Bovendien waren er aan beide zijden van het blad ingeslagen letters zichtbaar. Maar door de aantasting van het metaal was het vaak moeilijk om te bepalen waar de roest ophield en een letter begon.
Alles over het zwaard
Het zwaard heeft een lengte van 1,10 meter en weegt 1238 gram. Het blad is lang en smal en is voorzien van een geul die was aangebracht om gewicht te besparen zonder het zwaard minder sterk te maken. Op beide zijden van het blad was in deze geul iets gegraveerd, zoals wel vaker op middeleeuwse zwaarden gebeurde. Zeer waarschijnlijk zat het zwaard in zijn houten schede toen het op de rivierbodem terechtkwam. Op het blad vlak onder de pareerstang was namelijk nog een klein, ingedroogd houtfragment zichtbaar. Ook op de angel (het metalen deel van het zwaard onder het handvat) waren enkele houtresten aanwezig, waaruit blijkt dat het zwaard een houten handvat heeft gehad.
Zwaard voor ridders te paard
Het Vleutense zwaard heeft een relatief lang en smal blad en is daardoor beter geschikt om mee te slaan dan te steken. Bij dit zwaardtype is de pareerstang (het deel van het zwaard tussen het blad en het handvat) meestal recht en rechthoekig en de zwaardknop (pommel) simpel en rond. In de 11e eeuw nam het belang van oorlogsvoering te paard toe. Dit zwaardtype is vanwege zijn lange blad heel geschikt voor gebruik door een ridder te paard en kon worden ingezet tegen licht gepantserde tegenstanders.
Tekst op het zwaard
Het Vleutense zwaard is aan beide zijden van het blad voorzien van een gegraveerde tekst, een inscriptie. De ingeslagen letters zullen waarschijnlijk ooit zijn ingelegd met ijzer, maar deze inleg is verdwenen. Door de aantasting van het metaal waren de meeste letters zeer moeilijk te lezen. Wel is duidelijk dat minstens 1 inscriptie eindigde met een zogenaamd krukkenkruis (ook wel kruisvaarderskruis). Dit kruis komt op verschillende zwaarden voor. Veel zwaarden uit de 12e eeuw hebben de inscripties +GICELIN ME FECIT+ (‘Gicelin heeft mij gemaakt’) aan de ene kant en +IN NOMINE DOMINI+ (‘in naam van de heer’) aan de andere kant.
In 2020 werd in Nieuwegein ook een zwaard met deze inscripties gevonden tijdens een opgraving. Gicelin was waarschijnlijk een meestersmid uit het beneden-Rijngebied, die actief was rond het jaar 1100. Zijn zwaarden waren van hoge kwaliteit en daardoor zeer populair. De inscriptie +IN NOMINE DOMINI+ is waarschijnlijk een aanroeping van de Heer, bedoeld voor de eigenaar van het zwaard om hem te steunen in de strijd. Helaas zijn de inscripties van het Vleutense zwaard te sterk aangetast om te kunnen bepalen of ook dit zwaard door Gicelin is gemaakt en of het een aanroeping van de Heer bevat. Overigens zijn ook de wel duidelijk leesbare inscripties op middeleeuwse zwaarden meestal moeilijk te ontcijferen. Vaak bevatten ze namelijk acroniemen: daarbij staat een individuele letter voor een woord of zelfs een hele zin.
Leeftijd zwaard
We weten niet waar het Vleutense zwaard vandaan komt. Daarom kunnen we alleen op basis van het uiterlijk bepalen hoe oud het is. Zwaarden van dit type zijn waarschijnlijk ontstaan in de late 11e eeuw, maar de meeste zwaarden van dit type komen uit de 12e eeuw. Zwaarden werden vaak lang gebruikt. Hij kan dus ook pas in de 13e eeuw in de rivier terecht zijn gekomen.
Meer dan een gebruiksvoorwerp
Vaak waren zwaarden veel meer dan zomaar een gebruiksvoorwerp. Een zwaard was duur en liet zien dat je rijk was. Ook hadden de zwaarden allemaal hun eigen karakter. Veel middeleeuwse zwaarden zijn gevonden tijdens het uitbaggeren van oude rivierlopen. Archeologen gaan er dan ook van uit dat veel exemplaren doelbewust in het water zijn gegooid, misschien als offer. Ook kan het dat een zwaard als vervloekt werd gezien en dus slechte eigenschappen had gekregen en daarom in de rivier werd geworpen. Maar het Vleutense zwaard kan ook door zijn eigenaar zijn verloren. Misschien was hij onderweg naar het vlakbij gelegen kasteel De Haar. De 12e eeuwse voorloper van het huidige kasteel bestond waarschijnlijk uit een eenvoudige omgrachte woontoren, een zogenaamde 'donjon'.